اوراق بدهی
علاوه بر انتشار سهام (عادی یا ممتاز) یکی از متداول‌ترین روش‌های تامین مالی میان‌مدت و بلندمدت برای نهادهای اقتصادی انتشار اوراق بدهی است. انتشار اوراق بدهی در واقع نوعی استقراض تلقی می‌شود، بدین صورت که خریداران اوراق بدهی، دارنده حقوقی نسبت به دریافت اصل و سود ثابت معین هستند.
اوراق بدهی به چندین دسته تقسیم‌بندی می‌شوند که عبارتند از :
اوراق قرضه
اوراقی است كه سود معين دارد و صادركننده آن متعهد می‌شود اصل پول و سود را در تاريخ معين پرداخت كند. اين اوراق معمولاً تعدادی كوپن سود دارند كه در دوره‌های مشخص، مثلا هر سه ماه يكبار، بايد به شركت صادر كننده اوراق يا بانك عامل آن مراجعه كرده و با تحويل كوپن، بخشی از سود را دريافت كرد. اوراق قرضه به سه دسته کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت تقسیم می‌شوند اوراق کوتاه مدت سررسیدی کمتر از یکسال، میان‌مدت بین یک تا ده سال و سررسید اوراق بلند مدت معمولاً بیش از ده سال است. در حال حاضر اوراق قرضه به خاطر وجود مشكلات و موانع شرعی، در بازارهای مالی ايران داد و ستد نمی‌شود.
اوراق قرضه به دو قسمت تقسیم می‌شوند:
الف) اوراق قرضه عادیاوراق قرضه عادی اوراقی است که مبلغ اسمی آن معلوم و مدت زمان آن نیز مشخص است و میزان بهره تعلق گرفته نیز به طور واضح تصریح شده است. اشخاص این اوراق را خریداری و در موقع معین به شرکت مراجعه و اصل و فرع آن را دریافت می‌دارند.
ب) اوراق قابل تبدیل به سهماوراق قرضه قابل تبدیل به سهم اوراقی است که بنا به پیشنهاد هیئت مدیره و گزارش خاص بازرسان و تصویب مجمع عمومی فوق‌العاده قابل تبدیل به سهم است. به این طریق که دارندگان اوراق قرضه می‌توانند به شرکت مراجعه نموده و سهام با نام دریافت نمایند.
در چنین موردی شرکت باید هم زمان با انتشار اعلامیه پذیره نویسی اوراق قرضه، سرمایه خود را افزایش دهد که دارندگان اوراق قرضه بتوانند سهم خریداری کنند. در حال حاضر اوراق قرضه به خاطر وجود مشكلات و موانع شرعی، در بازارهای مالی ايران داد و ستد نمی‌شود.
اوراق مشارکت
اوراق مشارکت، اوراق بهادار با نام یا بی‌نام است که با مجوز بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران با قیمت اسمی مشخص و مدت زمان معین، برای تامین بخشی از منابع مالی مورد نیاز طرح‌های عمرانی-انتفاعی دولت مندرج در قوانین بودجه سالانه کشور یا برای تامین منابع مالی مورد نیاز جهت ایجاد، تکمیل و توسعه طرح‌های سودآور تولیدی، ساختمانی و خدماتی شامل منابع مالی لازم برای مواد اولیه مور نیاز واحدهای تولیدی توسط دولت، شرکت‌های دولتی، شهرداری‌ها، موسسات و نهادهای عمومی غیردولتی، شرکت‌های سهامی عام و خاص و تعاونی تولید منتشر می‌شوند و به سرمایه‌گذارانی که قصد مشارکت در اجرای طرح‌های مذکور را دارند، از طریق مزایده عمومی واگذار می‌شود. به اوراق مشارکت سود ثابتی به طور علی‌الحساب تعلق می‌گیرد که در مقاطعی از سال پرداخت می‌شود. سود قطعی اوراق هم در سررسید و از محل سود طرح مورد مشارکت و به تناسب قیمت اسمی و مدت زمان سرمایه‌گذاری در اوراق تعیین و به دارندگان اوراق مشارکت پرداخت می‌گردد از ویژگی‌های مهم اوراق مشارکت این است که بازپرداخت سود علی‌الحساب اوراق مشارکت حسب مورد توسط دولت (در مورد اوراق مشارکت طرح های عمرانی) یا توسط بانک عامل (در مورد سایر انواع مشارکت) تضمین می‌شود و به این ترتیب خطر نکول در مورد هیچ یک از انواع آن وجود ندارد.
اوراق مشارکت به سه دسته تقسیم می‌شوند:
اوراق مشارکت ساده: اوراق مشارکتی که به صورت متداول خرید و فروش می‌شوند.
اوراق مشارکت قابل تبدیل به سهام: اوراقی است که توسط شرکت‌های سهامی عام منتشر و در سررسید نهایی با سایر شرکت‌های پذیرفته شده در سازمان بورس و اوراق بهادار تعویض می‌شوند.
اوراق مشارکت قابل تعویض با سهام: اوراقی است که توسط شرکت‌های سهامی عام منتشر و در سررسید نهایی یا زمان تحقق افزایش سرمایه به سهام شرکت‌های موضوع طرح اوراق مشارکت، تبدیل می‌گردد.
اوراق قرضه اسلامی(صکوک) و انواع آن
پیش‌تر بیان شد که یکی از راه‌های تامین مالی شرکت‌ها، انتشار اوراق قرضه می‌باشد اما از آنجا که اوراق قرضه همراه با بهره است، از دیدگاه اسلام ربا محسوب شده و حرام است؛ لذا یکی از ابزارهایی که می‌تواند جایگزین مناسبی برای اوراق قرضه در کشورهای اسلامی باشد، صکوک است.
صکوک جمع کلمه صک و به معنای سفته یا سند است. این لغت در فارسی مترادف چک در نظر گرفته می‌شود. اوراق صکوک، عموماً به ابزارهای مالی اسلامی گفته می‌شود كه مبتنی بر يك دارايی فيزيكی (عينی) منتشر شود. بنابراين دارندگان این اوراق، در حقيقت مالكان دارايی هستند. از آنجایی که در فقه اهل سنت ممنوعيت خريد و فروش دِين وجود دارد، این اوراق مبتنی بر یک دارایی فیزیکی طراحی می‌شوند. اما با توجه به اینکه اکثر فقهای شيعه، خريد و فروش دِين را صحيح می‌دانند لذا می‌توان اوراق بهادار اسلامی (صكوك) را نه تنها مبتنی بر دارايی فیزیکی بلكه مبتنی بر دِين نيز طراحی نمود.
این اوراق نمی‌تواند بر اساس فعالیت‌های سوداگرایانه و سفته بازی و در اصل فعالیت‌هایی که بدون ایجاد کار یا خلق ارزش صورت می‌پذیرد، منتشر شوند. در واقع، دارندگان این اوراق به صورت مشاع مالک یک یا مجموعه‌ای از دارایی‌ها و منافع حاصل از آنها هستند.
اوراق بهادار اسلامی(صکوک) به طور کلی به دو بخش تقسیم می‌شوند:
ابزارهای مالی غیر انتفاعی صکوکدر این اوراق، هدف از انتشار كسب انتفاع نمی‌باشد و از جمله ابزراهای مالی غیرانتفاعی صکوک می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
الف) اوراق قرضالحسنهاوراق بهاداری است که بر اساس قرارداد قرض بدون بهره منتشر می‌شود. به موجب این قرارداد، ناشر اوراق به میزان ارزش اسمی اوراق از دارندگان اوراق قرض می‌کند و به همین میزان به آنها بدهکار است که باید در سررسید اوراق به آنها بپردازد.
ب) اوراق وقفیاین نوع اوراق، اوراق بهادار با نامی هستند که به قیمت اسمی مشخص برای مدت معین (زمان احداث پروژه) منتشر می شود و به افرادی که قصد مشارکت در طرح های عام المنفعه را دارند واگذار می شود.
ابزارهای مالی انتفاعی با سود و بازدهی انتظاری اوراق مشارکتاین اوراق معمولاً توسط دولت، شرکت‌های تعاونی یا خصوصی منتشر می‌شود و نشان دهنده مالکیت دارندگان آن، نسبت به بخشی از یک دارایی حقیقی است و تا سررسید اوراق هر نوع تغییر قیمت دارایی متوجه صاحبان اوراق مشارکت است.
اوراق مضاربهاوراق بهاداری است که بر اساس قرارداد مضاربه طراحی شده است ناشر اوراق مضاربه با واگذاری اوراق وجوه متقاضیان اوراق را جمع کرده و در فعالیت‌های اقتصادی سود آور به کار می‌گیرد و در پایان هر دوره مالی سود حاصله را بر اساس نسبت‌هایی که بر روی اوراق نوشته شده بین خود و صاحبان اوراق تقسیم می‌کنند.
اوراق مزارعهاوراق مزارعه یکی از انواع صکوک می‌باشد. مزارعه قراردادی است که بر اساس آن، یکی از طرفین قرارداد، زمینی را برای یک مدت زمان مشخص در اختیار شخص دیگر قرار می‌دهد که آن را کشت کرده و سود حاصل شده را با هم تقسیم نمایند.
اوراق مساقاتاوراق مساقات اوراق بهاداری می‌باشد که طبق قرارداد مساقات طراحی شده است، ناشر اوراق مساقات با واگذاری اوراق مساقات، وجوه متقاضیان این اوراق را جمع نموده و با استفاده از آن ها باغات قابل بهره برداری را خریداری می‌نماید و به وکالت از طرف دارندگان اوراق به قرارداد مساقات به باغبانان واگذار کرده تا به آنها رسیدگی نمایند و در آخر محصول حاصل شده را با هم تقسیم نمایند.
ابزارهای مالی انتفاعی با سود معین و قابل فروش در بازار ثانوی اوراق اجارهاز مهم‌ترین انواع صکوک می‌توان به صکوک اجاره اشاره کرد. صکوک اجاره اوراق بهاداری است که دارندگان آن به صورت مشاع، مالک قسمتی از دارایی می‌باشند که منافع حاصل آن طبق قرارداد اجاره به مصرف‌کننده آن واگذار شده است و سرمایه‌گذاران می‌توانند در مقاطع زمانی معین، سود حاصل از سرمایه‌گذاری خود (در واقع همان اجاره بها) را دریافت کنند.
اوراق سلفاین اوراق نوعی پیش خرید دارایی می‌باشد و فروشنده به وسیله این اوراق کسری سرمایه خود جهت تکمیل کالا را تأمین می‌کند. مبلغ پرداخت در قرارداد سلف کمتر از مبلغ لازم برای خرید کالا به صورت نقدی می‌باشد. همچنین اگر قیمت کالا در چند ماه آینده افزایش یابد، خریدار با پیش خرید می‌تواند سود شناسایی کند.
اوراق مرابحهاوراق مرابحه اوراق بهاداری است که دارندگان این اوراق بطور مشاع، مالک دارایی مالی(دینی) که حاصل شده بر اساس قرارداد مرابحه است و دارنده ورق مالک و طلبکار این اوراق دین می‌باشد. این اوراق بازدهی ثابتی دارند و قابل فروش در بازار ثانوی هستند.
اوراق استصناعاستصناع قراردادی می‌باشد که بر اساس آن یکی از طرفین قرارداد، در مقابل مبلغی مشخص، ساخت و تحویل کالای مشخصی را در مدت زمان مشخص نسبت به طرف دیگر به عهده خواهد گرفت. شرکت‌ها و مؤسسات دولتی،مؤسسات اعتباری و شهرداری‌ها،شرکت‌های سهامی، شرکت‌های تعاونی و موسسه و نهادهای عمومی غیر دولتی می‌توانند صکوک استصناع جهت تأمین مالی منتشر نمایند.
اوراق منفعتاین اوراق اسناد مالی بهاداری هستند که بیانگر مالکیت دارنده آن بر مقدار معین خدمات یا منافع آینده از یک دارایی با دوام است که در ازای پرداخت مبلغ معینی به او منتقل شده است مانند حق استفاده از خدمات آموزشی دانشگاه برای ترم یا سال معین.
اوراق جعالهاوراق مالکیت مشاع خدمتی است که براساس قرارداد جعاله تعهد انجام و تحویل آن شده است. بعد از پایان خدمت (موضوع جعاله)، صاحبان اوراق، مالک مشاع نتیجه خدمت خواهند بود. نتیجه خدمت ممکن است امتیاز مالی یا دارایی فیزیکی باشد.
اوراق خزانه اسلامی(اخزا)
اوراق خزانه اسلامی، اوراق بهادار با نامی است كه صرفا از جانب دولت و به منظور تسویه بدهی‌های دولت به طلبكاران غیردولتی، كنترل نقدینگی بازار، اجرای سیاست‌های پولی، تأمین كسری بودجه و مدیریت بازار منتشر می‌شود .این اوراق عموما سررسیدی كمتر از یك سال داشته و اغلب به صورت 4، 13، 26 و 52 هفته‌ای است. اوراق خزانه اسلامی بدون سود بوده و هیچ‌گونه پرداخت میان‌دوره‌ای تحت عنوان سود نخواهند داشت و کسب انتفاع سرمایه‌گذاران از مابه‌التفاوت قیمت خرید اوراق و ارزش اسمی دریافتی آن در سررسید، خواهد بود.
تفاوت اوراق خزانه با اوراق خزانه اسلامیاگر با دید فقهی به اسناد خزانه متعارف نگاه شود، به نظر می‌رسد این مبادلات مصداق تنزیل دیون صوری دولت به غیردین نزد اشخاص ثالث هستند. به این معنی که دولت راسا اسناد خزانه را منتشر کرده و به اعتبار خود، آنها را در بازار اوراق به فروش می‌رساند، هیچ الزامی هم وجود ندارد که این بدهی‌ها از فعالیت‌های واقعی (خرید و فروش کالاها و خدمات) نشأت گرفته باشد. به دلیل مشکل ربا، اوراق خزانه عادی در چارچوب اسلام قابلیت کاربرد ندارد اما می‌توان با طراحی صکوکی از عقد بیع دِین، این مشکل شرعی را حل کرد بصورتی که عمده کارکرد اوراق خزانه متعارف را داشته باشد. این اسناد را می‌توان اسناد خزانه اسلامی نامید. بر اساس تعریف، اسناد خزانه اسلامی ابزاری مالی است مبتنی بر بدهی بخش دولتی به پیمانکاران، شبکه بانکی و همچنین سایر ذینفعان و تأمین کنندگان طراحی شده و به وسیله خزانه داری کل وزارت امور اقتصاد و دارایی، منتشر می‌شود. این اوراق بدون کوپن، به صورت تنزیلی و بر اساس عقد بیع دین قابلیّت انتشار دارد. لازم به ذکر است که دارنده این اوراق درصورت نیاز به وجه نقد، می تواند آنها را در بازار فرابورس ایران به فروش برساند.
ویژگی های اوراق خزانه اسلامیاز آنجایی که دولت راسا اقدام به انتشار اوراق خزانه اسلامی می‌نماید، این اوراق از ریسک نکول و ریسک نقد شوندگی بسیار پایینی برخوردار هستند که در ادامه بیشتر به بررسی آن می‌پردازیم. تنها ریسکی که می‌توان برای این اوراق درنظر گرفت، ریسک نوسانات قیمتی آنها است.
ریسک نکولاز آنجایی که بزرگترین دغدغه فعالان بازار سرمایه درخصوص اوراق خزانه اسلامی، عدم ایفای تعهدات دولت در زمان سررسید است، برای رفع این نگرانی، دولت به این بدهی اولویتی هم ردیف حقوق و مزایای كاركنان خود داده و به عنوان بدهی ممتاز دولت در نظر گرفته می‌شود. خزانه داری كل كشور نیز موظف است پرداخت مبلغ اسمی اوراق خزانه اسلامی را در سررسید اوراق تعهد كند.
ریسک نقدشوندگیریسك نقدشوندگی به معنی احتمال عدم فروش اوراق بهادار است. از آنجایی که این اوراق در فرابورس پذیرش شده و در بخش اوراق بهادار بادرآمد ثابت مورد معامله قرار می‌گیرد، دارندگان این اوراق می‌توانند در هر زمان نسبت به فروش اوراق خود در بازار اقدام کنند و لذا ریسک نقدشوندگی این اوراق بسیار کاهش می‌یابد.
مزایای انتشار اسناد خزانه اسلامی چیست؟
كشف نرخ سود بدون ریسك مورد انتظار بازار در اقتصاد كشور
فراهم آوردن بستر لازم برای توسعه ابزارهای مالی بازار
كمك به سیاست‌های پولی و مالی به منظور اعمال سیاست‌های بهینه جهت تنظیم و كنترل انتظارات بازار
كمك به حفظ استقلال كشور با استفاده از تامین مالی داخلی دولت و كاهش استقراض بین المللی
استخراج انتظارات بازار از نرخ سود بدون ریسك با سررسیدهای مختلف
معاف از مالیات بودن درآمدها و معاملات این اوراق
به طور کلی با انتشار این اوراق علاوه بر اینکه دولت می‌تواند بدهی‌هایش را مدیریت کند، با کاهش حجم نقدینگی موجود در بازار می‌توان از ایجاد تورم جلوگیری کرد. همچنین مردم می‌توانند از نرخ بازده بدون ریسک مطلع شوند و با علم به این بازده نسبت به سرمایه‌گذاری در سایر بازارها با ریسک بالاتر اقدام نمایند.
گواهی سپرده
اوراق گواهی سپرده یا همان Certificate Of Deposit نوعی ورقه بهادار است که بانک‌ها و موسسات مالی به کمک این اوراق فرصتی ایجاد می‌کنند که می‌توان هم به صورت بلندمدت و هم کوتاه‌مدت اقدام به سرمایه‌گذاری کرد. به ازای این نوع سرمایه‌گذاری، بانک‌ها یا موسسات مالی اقدام به پرداخت سودهای دوره‌ای بصورت یکماهه، سه ماهه و... در قالب کوپن‌های گواهی سپرده می‌نمایند. این اوراق از جمله مهم‌ترین و کاربردی‌ترین ابزارهای بازار پول و سرمایه به شما می‌روند.
اوراق گواهی سپرده به دو دسته تقسیم می‌شود:
الف) گواهی سپرده قابل انتقالگواهیهای قابل معامله یا قابل انتقال را می‌توان پیش از تاریخ سررسید در بازار ثانویه معامله کرد و به همین دلیل این نوع از گواهی‌ها، نقدشوندگی بالایی دارند. همچنین گواهی‌های سپرده قابل انتقال به لحاظ ارزش اسمی به دو دسته گواهی‌های بزرگ و کوچک تقسیم می‌شوند که عموما بانک‌ها، صندوق‌های سرمایه‌گذاری یا سرمایه‌گذاران نهادی اقدام به خرید اوراق گواهی سپرده قابل معامله بزرگ می‌کنند. گواهی‌های سپرده قابل معامله کوچک نیز بیشتر مورد توجه اشخاص حقیقی هستند که نرخ کمتری دارند.
براساس بازار در نظر گرفته شده برای فروش نیز اوراق گواهی سپرده قابل انتقال به دو دسته داخلی و خارجی تقسیم می‌شود، نوع داخلی این گواهی‌ها برای فروش در داخل کشور و نوع خارجی آن برای فروش در کشورهای دیگر و به صورت ارزی در دسترس قرار می‌گیرد.
گواهی‌های سپرده ارزی نیز خود به دو دسته بانکی و یورو تقسیم می‌شوند که این امر به دلیل اهمیت و جایگاه بازار ایالات متحده آمریکا و اروپا در بازار پول جهان است.
ب) گواهی سپرده غیرقابل انتقالگواهیهای غیرقابل انتقال را نمی‌توان در بازار ثانویه به غیر واگذار کرد و در صورتی که نیاز به فروش این اوراق باشد، صرفا از طریق بانک یا موسسه صادرکننده این اوراق می‌توان اقدام به فروش نمود.
مزایای اوراق گواهی سپرده
اوراق گواهی سپرده در سررسیدهای مختلف از یک الی چندماهه نسبت به تاریخ انتشار تا مدت زمان طولانی تر از یک تا پنج سال می‌توانند منتشر شوند. بانک یا موسسات صادر کننده اقدام به تضمین بازپرداخت اصل پول و هم چنین سود سپرده در سررسید مشخص می‌نماید و به همین دلیل میزان ریسک این اوراق را بسیار کاهش می‌یابد تا بتواند گزینه مناسبی برای سرمایه‌گذاری افراد ریسک‌گریز باشد.
همچنین با توجه به اعتبار این اوراق، می‌توان از آن به عنوان ضامن برای دریافت وام بانکی استفاده کرد. یعنی با وثیقه گذاشتن این اوراق و بدون نیاز به ضامن، می‌توان اقدام به دریافت وام نمود. این مسئله فرایند اخذ وام را تسهیل می‌کند به صورتی که هم برای مشتری و هم برای بانک مطلوب است. قابل توجه است، از آنجا که این اوراق قابلیت نقدشوندگی بالایی دارند، بانک‌ها آنها را حتی در مقایسه با ضمانت چند ضامن حقیقی و حقوقی، ترجیح می‌دهند.