اوراق بدهی

علاوه بر انتشار سهام (عادی یا ممتاز) یکی از متداول ترین روش های تامین مالی میان مدت و بلند مدت برای نهادهای اقتصادی انتشار اوراق بدهی است. انتشار اوراق بدهی در واقع نوعی استقراض تلقی می شود، بدین صورت که خریداران اوراق بدهی، دارنده حقوقی نسبت به دریافت اصل و سود ثابت معین هستند. این اوراق به چندین دسته تقسیم بندی می شوند که عبارتند از:

اوراقي است كه سود معين دارد و صادركننده آن متعهد مي شود اصل پول و سود را در تاريخ معين پرداخت كند. اين اوراق معمولاً تعدادي كوپن سود دارند كه در دوره هاي مشخص، مثلا هر سه ماه يك بار، بايد به شركت صادر كننده اوراق يا بانك عامل آن مراجعه كرده و با تحويل كوپن، بخشي از سود را دريافت كرد.اوراق قرضه به سه دسته کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت تقسیم می شوند اوراق کوتاه مدت سررسیدی کمتر از یکسال، میان مدت بین یک تا ده سال و سررسید اوراق بلند مدت معمولاً بیش از ده سال است. در حال حاضر اوراق قرضه به خاطر وجود مشكلات و موانع شرعي، در بازارهاي مالي ايران داد و ستد نمي شود.

اوراق قرضه به دو قسمت تقسیم می شوند:

اوراق قرضه عادی اوراقی است که مبلغ اسمی آن معلوم و مدت زمان آن نیز مشخص است و میزان بهره تعلق گرفته نیز به طور واضح تصریح شده است. اشخاص این اوراق را خریداری و در موقع معین به شرکت مراجعه و اصل و فرع آن را دریافت می دارند.

اوراق قرضه قابل تبدیل به سهم اوراقی است که بنا به پیشنهاد هیئت مدیره و گزارش خاص بازرسان و تصویب مجمع عمومی فوق العاده قابل تبدیل به سهم است. به این طریق که دارندگان اوراق قرضه می توانند به شرکت مراجعه نموده و سهام با نام دریافت نمایند.

در چنین موردی شرکت باید هم زمان با انتشار اعلامیه پذیره نویسی اوراق قرضه، سرمایه خود را افزایش دهد که دارندگان اوراق قرضه بتوانند سهم خریداری کنند. در حال حاضر اوراق قرضه به خاطر وجود مشكلات و موانع شرعي، در بازارهاي مالي ايران داد و ستد نمي شود.

اوراق بهادار با نام یا بی نام است که با مجوز بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران با قیمت اسمی مشخص و مدت زمان معین، برای تامین بخشی از منابع مالی مورد نیاز طرح های عمرانی_انتفاعی دولت مندرج در قوانین بودجه سالانه کشور یا برای تامین منابع مالی مورد نیاز جهت ایجاد و تکمیل و توسعه طرح های سودآور تولیدی، ساختمانی و خدماتی شامل منابع مالی لازم برای مواد واولیه مور نیاز واحدهای تولیدی توسط دولت، شرکت های دولتی، شهرداری ها، موسسات و نهادهای عمومی غیردولتی، شرکت های سهامی عام و خاص و تعاونی تولید منتشر می شوند و به سرمایه گذارانی که قصد مشارکت در اجرای طرح های مذکور را دارند ، از طریق مزایده عمومی واگذار می شود. به اوراق مشارکت سود ثابتی به طور علی الحساب تعلق می گیرد که در مقاطعی از سال پرداخت می شود. سود قطعی اوراق هم در سررسید و از محل سود طرح مورد مشارکت و به تناسب قیمت اسمی و مدت زمان سرمایه گذاری در اوراق تعیین و به دارندگان اوراق مشارکت پرداخت می گردد

از ویژگی های مهم اوراق مشارکت این است که بازپرداخت سود علی الحساب اوراق مشارکت حسب مورد توسط دولت (در مورد اوراق مشارکت طرح های عمرانی) یا توسط بانک عامل (در مورد سایر انواع مشارکت) تضمین می شود و به این ترتیب خطر نکول در مورد هیچ یک از انواع آن وجود ندارد.

اوراق مشارکت به سه دسته تقسیم می شوند:

الف) اوراق مشارکت ساده: اوراق مشارکتی که بصورت متداول خرید و فروش می شوند.

ب) اوراق مشارکت قابل تبدیل به سهام: اوراقی است که توسط شرکت های سهامی عام منتشر و در سررسید نهایی با سایر شرکت ای پذیرفته شده در سازمان بورس و اوراق بهادار تعویض می شوند.

ج) اوراق مشارکت قابل تعویض با سهام: اوراقی است که توسط شرکت های سهامی عام منتشر و در سررسید نهایی یا زمان تحقق افزایش سرمایه به سهام شرکت های موضوع طرح اوراق مشارکت، تبدیل می گردد.

پیش تر بیان شد که یکی از راه های تامین مالی شرکت ها، انتشار اوراق قرضه می باشد اما از آنجا که اوراق قرضه همراه با بهره است، از دیدگاه اسلام ربا محسوب شده و حرام است؛ لذا یکی از ابزارهایی که می تواند جایگزین مناسبی برای اوراق قرضه در کشورهای اسلامی باشد، صکوک است. صکوک جمع کلمه صک و به معنای سفته یا سند است. این لغت در فارسی مترادف چک در نظر گرفته می شود. اوراق صکوک، عموماً به ابزارهاي مالي اسلامي گفته مي شود كه مبتني بر يك دارايي فيزيكي (عيني) منتشر شود. بنابراين دارندگان این اوراق، در حقيقت مالكان دارايي هستند. از آنجایی که در فقه اهل سنت ممنوعيت خريد و فروش دِين وجود دارد، این اوراق مبتنی بر یک دارایی فیزیکی طراحی می شوند. اما با توجه به اینکه اکثر فقهاي شيعه، خريد و فروش دِين را صحيح مي دانند لذا مي توان اوراق بهادار اسلامي (صكوك) را نه تنها مبتني بر دارايي فیزیکی بلكه مبتني بر دِين نيز طراحي نمود. این اوراق نمی تواند بر اساس فعالیت های سوداگرایانه و سفته بازی و در اصل فعالیت هایی که بدون ایجاد کار یا خلق ارزش صورت می پذیرد، منتشر شوند. در واقع، دارندگان این اوراق آن به صورت مشاع مالک یک یا مجموعه ای از دارایی ها و منافع حاصل از آن ها هستند.

اوراق بهادار اسلامی(صکوک) به طور کلی به دو بخش تقسیم می شوند:

ابزارهای غیر انتفاعی

ابزارهای انتفاعی

ابزارهای مالی غیر انتفاعی صکوک

در این اوراق، هدف از انتشار كسب انتفاع نمی باشد و از جمله ابزارهای مالی غیرانتفاعی صکوک می توان به موارد زیر اشاره کرد:

اوراق بهاداری است که بر اساس قرارداد قرض بدون بهره منتشر می شود. به موجب این قرارداد، ناشر اوراق به میزان ارزش اسمی اوراق از دارندگان اوراق قرض می کند و به همین میزان به آن ها بدهکار است که باید در سررسید اوراق به آن ها بپردازد.

این نوع اوراق، اوراق بهادار با نامی هستند که به قیمت اسمی مشخص برای مدت معین (زمان احداث پروژه) منتشر می شود و به افرادی که قصد مشارکت در طرح های عام المنفعه را دارند واگذار می شود.

ابزارهای مالی انتفاعی با سود معین و قابل فروش در بازار ثانوی

از مهم ترین انواع صکوک می توان به صکوک اجاره اشاره کرد. صکوک اجاره اوراق بهاداری است که دارندگان آن به صورت مشاع، مالک قسمتی از دارایی می باشند که منافع حاصل آن طبق قرارداد اجاره به مصرف کننده آن واگذار شده است و سرمایه گذاران می توانند در مقاطع زمانی معین، سود حاصل از سرمایه گذاری خود ( در واقع همان اجاره بها) را دریافت کنند.

این اوراق نوعی پیش خرید دارایی می باشد و فروشنده به وسیله این اوراق کسری سرمایه خود جهت تکمیل کالا را تأمین می کند. مبلغ پرداخت در قرارداد سلف کمتر از مبلغ لازم برای خرید کالا به صورت نقدی می باشد. همچنین اگر قیمت کالا در چند ماه آینده افزایش یابد، خریدار با پیش خرید می تواند سود شناسایی کند.

اوراق مرابحه اوراق بهاداری است که دارندگان این اوراق بطور مشاع، مالک دارایی مالی (دینی) که حاصل شده بر اساس قرارداد مرابحه است و دارنده ورق مالک و طلبکار این اوراق دین می باشد. این اوراق بازدهی ثابتی دارند و قابل فروش در بازار ثانوی هستند.

استصناع قراردادی می باشد که بر اساس آن یکی از طرفین قرارداد، در مقابل مبلغی مشخص، ساخت و تحویل کالای مشخصی را در مدت زمان مشخص نسبت به طرف دیگر به عهده خواهد گرفت. شرکت ها و مؤسسات دولتی،مؤسسات اعتباری و شهرداری ها،شرکت های سهامی، شرکت های تعاونی و موسسه و نهادهای عمومی غیر دولتی می توانند صکوک استصناع جهت تأمین مالی منتشر نمایند.

این اوراق اسناد مالی بهاداری هستند که بیانگر مالکیت دارنده آن بر مقدار معین خدمات یا منافع آینده از یک دارایی با دوام است که در ازای پرداخت مبلغ معینی به او منتقل شده است مانند حق استفاده از خدمات آموزشی دانشگاه برای ترم یا سال معین.

اوراق مالکیت مشاع خدمتی است که براساس قرارداد جعاله تعهد انجام و تحویل آن شده است. بعد از پایان خدمت (موضوع جعاله)، صاحبان اوراق، مالک مشاع نتیجه خدمت خواهند بود. نتیجه خدمت ممکن است امتیاز مالی یا دارایی فیزیکی باشد.

ابزارهای مالی انتفاعی با سود و بازدهی انتظاری:

این اوراق معمولاً توسط دولت، شرکت های تعاونی یا خصوصی منتشر می شود و نشان دهنده مالکیت دارندگان آن، نسبت به بخشی از یک دارایی حقیقی است و تا سررسید اوراق هر نوع تغییر قیمت دارایی متوجه صاحبان اوراق مشارکت است.

اوراق بهاداری است که بر اساس قرارداد مضاربه طراحی شده است ناشر اوراق مضاربه با واگذاری اوراق وجوه متقاضیان اوراق را جمع کرده و در فعالیت های اقتصادی سود آور به کار می گیرد و در پایان هر دوره مالی سود حاصله را بر اساس نسبت های که بر روی اوراق نوشته شده بین خود و صاحبان اوراق تقسیم می کنند.

اوراق مزارعه یکی از انواع صکوک می باشد. مزارعه قراردادی می باشد که بر اساس آن، یکی از طرفین قرارداد، زمینی را برای یک مدت زمان مشخص در اختیار شخص دیگر قرار می دهد که آن را کشت کرده و سود حاصل شده را با هم تقسیم نمایند.

اوراق مساقات اوراق بهاداری می باشد که طبق قرارداد مساقات طراحی شده است، ناشر اوراق مساقات با واگذاری اوراق مساقات، وجوه متقاضیان این اوراق را جمع نموده و با استفاده از آن ها باغات قابل بهره برداری را خریداری می نماید و به وکالت از طرف دارندگان اوراق به قرارداد مساقات به باغبانان واگذار کرده تا به آنها رسیدگی نمایند و در آخر محصول حاصل شده را با هم تقسیم نمایند.

اوراق خزانه اسلامی، اوراق بهادار با نامی است كه صرفا از جانب دولت و به منظور تسویه بدهی های دولت به طلبكاران غیردولتی، كنترل نقدینگی بازار، اجرای سیاست های پولی، تأمین كسری بودجه و مدیریت بازار منتشر می شود .این اوراق عموما سررسیدی كمتر از یك سال داشته و اغلب به صورت 4، 13، 26 و 52 هفته ای است. اوراق خزانه اسلامی بدون سود بوده و هیچ گونه پرداخت میان دوره ای تحت عنوان سود نخواهند داشت و کسب انتفاع سرمایه گذاران از مابه التفاوت قیمت خرید اوراق و ارزش اسمی دریافتی آن در سررسید، خواهد بود.

تفاوت اوراق خزانه با اوراق خزانه اسلامی:

اگر با دید فقهی به اسناد خزانه متعارف نگاه شود، به نظر می رسد این مبادلات مصداق تنزیل دیون صوری دولت به غیردین نزد اشخاص ثالث هستند. به این معنی که دولت راسا اسناد خزانه را منتشر کرده و به اعتبار خود، آن ها را در بازار اوراق به فروش می رساند، هیچ الزامی هم وجود ندارد که این بدهی ها از فعالیت های واقعی (خرید و فروش کالاها و خدمات) نشات گرفته باشد. به دلیل مشکل ربا، اوراق خزانه عادی در چارچوب اسلام قابلیت کاربرد ندارد اما می توان با طراحی صکوکی از عقد بیع دِین، این مشکل شرعی را حل کرد بصورتی که عمده کارکرد اوراق خزانه متعارف را داشته باشد. این اسناد را می توان اسناد خزانه اسلامی نامید. بر اساس تعریف، اسناد خزانه اسلامی ابزاری مالی است مبتنی بر بدهی بخش دولتی به پیمانکاران، شبکه بانکی و همچنین سایر ذینفعان و تأمین کنندگان طراحی شده و به وسیله خزانه داری کل وزارت امور اقتصاد و دارایی، منتشر می شود. این اوراق بدون کوپن، به صورت تنزیلی و بر اساس عقد بیع دین قابلیّت انتشار دارد. لازم به ذکر است که دارنده این اوراق درصورت نیاز به وجه نقد، می تواند آنها را در بازار فرابورس ایران به فروش برساند.

ویژگی های اوراق خزانه اسلامی:

از آنجایی که دولت راسا اقدام به انتشار اوراق خزانه اسلامی می نماید، این اوراق از ریسک نکول و ریسک نقد شوندگی بسیار پایینی برخوردار هستند که در ادامه بیشتر به بررسی آن می پردازیم. تنها ریسکی که می توان برای این اوراق درنظر گرفت، ریسک نوسانات قیمتی آن ها است.

از آنجایی که بزرگترین دغدغه فعالان بازار سرمایه درخصوص اوراق خزانه اسلامی، عدم ایفای تعهدات دولت در زمان سررسید است، برای رفع این نگرانی، دولت به این بدهی اولویتی هم ردیف حقوق و مزایای كاركنان خود داده و به عنوان بدهی ممتاز دولت در نظر گرفته می شود. خزانه داری كل كشور نیز موظف است پرداخت مبلغ اسمی اوراق خزانه اسلامی را در سررسید اوراق تعهد كند.

ریسك نقدشوندگی به معنی احتمال عدم فروش اوراق بهادار است. از آنجایی که این اوراق در فرابورس پذیرش شده و در بخش اوراق بهادار بادرآمد ثابت مورد معامله قرار می گیرد، دارندگان این اوراق می توانند در هر زمان نسبت به فروش اوراق خود در بازار اقدام کنند و لذا ریسک نقدشوندگی این اوراق بسیار کاهش می یابد.

مزایای انتشار اسناد خزانه اسلامی چیست؟

1. كشف نرخ سود بدون ریسك مورد انتظار بازار در اقتصاد كشور
2. فراهم آوردن بستر لازم برای توسعه ابزارهای مالی بازار
3. كمك به سیاست های پولی و مالی به منظور اعمال سیاست های بهینه جهت تنظیم و كنترل انتظارات بازار
4. كمك به حفظ استقلال كشور با استفاده از تامین مالی داخلی دولت و كاهش استقراض بین المللی
5. استخراج انتظارات بازار از نرخ سود بدون ریسك با سررسیدهای مختلف
6. معاف از مالیات بودن درآمدها و معاملات این اوراق

به طور کلی با انتشار این اوراق علاوه بر اینکه دولت می تواند بدهی هایش را مدیریت کند، با کاهش حجم نقدینگی موجود در بازار می توان از ایجاد تورم جلوگیری کرد. همچنین مردم می توانند از نرخ بازده بدون ریسک مطلع شوند و با علم به این بازده نسبت به سرمایه گذاری در سایر بازارها با ریسک بالاتر اقدام نمایند.

اوراق گواهی سپرده یا همان Certificate Of Deposit نوعی ورقه بهادار است که بانک ها و موسسات مالی به کمک این اوراق فرصتی ایجاد می کنند که می توان هم به صورت بلند مدت و هم کوتاه مدت اقدام به سرمایه گذاری کرد. به ازای این نوع سرمایه گذاری، بانک ها یا موسسات مالی اقدام به پرداخت سودهای دوره ای بصورت یکماهه، سه ماهه و... در قالب کوپن های گواهی سپرده می نمایند. این اوراق از جمله مهم ترین و کاربردی ترین ابزارهای بازار پول و سرمایه به شما می روند.

اوراق گواهی سپرده به دو دسته تقسیم می شود:

گواهی های قابل معامله یا قابل انتقال را می توان پیش از تاریخ سررسید در بازار ثانویه معامله کرد و به همین دلیل این نوع از گواهی ها، نقدشوندگی بالایی دارند. همچنین گواهی های سپرده قابل انتقال به لحاظ ارزش اسمی به دو دسته گواهی های بزرگ و کوچک تقسیم می شوند که عموما بانک ها، صندوق های سرمایه گذاری یا سرمایه گذاران نهادی اقدام به خرید اوراق گواهی سپرده قابل معامله بزرگ می کنند. گواهی های سپرده قابل معامله کوچک نیز بیشتر مورد توجه اشخاص حقیقی هستند که نرخ کمتری دارند.

براساس بازار در نظر گرفته شده برای فروش نیز اوراق گواهی سپرده قابل انتقال به دو دسته داخلی و خارجی تقسیم می شود، نوع داخلی این گواهی ها برای فروش در داخل کشور و نوع خارجی آن برای فروش در کشور های دیگر و به صورت ارزی در دسترس قرار می گیرد.

گواهی های سپرده ارزی نیز خود به دو دسته بانکی و یورو تقسیم می شوند که این امر به دلیل اهمیت و جایگاه بازار ایالات متحده آمریکا و اروپا در بازار پول جهان است.

گواهی های غیرقابل انتقال را نمی توان در بازار ثانویه به غیر واگذار کرد و در صورتی که نیاز به فروش این اوراق باشد، صرفا از طریق بانک یا موسسه صادرکننده این اوراق می توان اقدام به فروش نمود.

مزایای اوراق گواهی سپرده

اوراق گواهی سپرده در سررسیدهای مختلف از یک الی چندماهه نسبت به تاریخ انتشار تا مدت زمان طولانی تر از یک تا پنج سال می توانند منتشر شوند. بانک یا موسسات صادر کننده اقدام به تضمین بازپرداخت اصل پول و هم چنین سود سپرده در سررسید مشخص می نماید و به همین دلیل میزان ریسک این اوراق را بسیار کاهش می یابد تا بتواند گزینه مناسبی برای سرمایه گذاری افراد ریسگ گریز باشد.

همچنین با توجه به اعتبار این اوراق، می توان از آن به عنوان ضامن برای دریافت وام بانکی استفاده کرد. یعنی با وثیقه گذاشتن این اوراق و بدون نیاز به ضامن، می توان اقدام به دریافت وام نمود. این مسئله فرایند اخذ وام را تسهیل می کند به صورتی که هم برای مشتری و هم برای بانک مطلوب است. قابل توجه است، از آنجا که این اوراق قابلیت نقدشوندگی بالایی دارند، بانک ها آن ها را حتی در مقایسه با ضمانت چند ضامن حقیقی و حقوقی، ترجیح می دهند.